Як вядома, пасляледавіковая эпоха пачалася 10000 год назад. Яна была ў тэмпературных варунках вельмі супярэчлівай, бо не было супакою ў недрах зямлі. Ад гэтага і сказалася на сістэме рэк сучаснай Іўеўшчыны, якая імі даволі густа насычана і цяпер.
Усе рэкі нашага раёна адносяцца да галоўнай ракі Заходняй Беларусі Нёмана, а ён у сваю чаргу нясе свае воды ў Балтыйскае мора.
Рака Гаўя мае літоўскую назву і перакладаецца па словах маёй былой калегі па Юрацішскай СШ Яўгеніі Бенедзіктаўны Юркевіч, як паша цялят (сенажаць жывёлы). І сапраўды, яе шырокая даліна, месцамі перавышаючы 1000 метраў, карміла і паіла вялікую колькасць рознай жывёлы, і нават коней нямецкіх, шведскіх, расійскіх, французскіх, польскіх і іншых.
Велізарнае значэнне Гаўя і яе правы прыток Жыжма мелі ў сплаве лесу і многіх іншых тавараў да Нёмана і па ім у Заходнюю Еўропу. У прывілеі Вялікага князя ВКЛ Жыгімонта ІІІ ад 1590 года сказана, што геранёнская шляхта была пераведзена да Ашмянскага павета і даравана ёй зямля над Гаўяй. Маецца на ўвазе аколіца Суботнікаў, якія называлі ў той час Драўлянымі Геранёнамі.
Сойм Вялікага Княства Літоўскага ў 1775 годзе забараніў збіраць падаткі за сплаў грузаў па Гаўі і Жыжме, каб не мяшаць гандлю. У Літоўскай Метрыцы (т.7) паведамляецца, што мяжой паміж Лідскім і Ашмянскім паветамі з'яўляецца рака Жыжма ад яе вусця па рацэ Гаўя да ракі Нёман і з 1801 па 1843 гады - мяжой паміж Гродзенскай і Віленскай губерніямі.
Пётр Лаўроў, вядомы рускі даследчык, у 1849 годзе запісаў, што па вясне па Гаўі сплаўлялася рознае дрэва ў плытах, пачынаючы з Дзявенішак (цяпер у Літве). Працавалі вадзяныя млыны ў Жэмласлаўі, Суботніках, у вёсцы Гаўя. Каля кожнай вёскі, размешчанай па Гаўі, існавалі драўляныя масты.
Жэмласлаў мае адзнаку 148 метраў над ўзроўнем мора, Суботнікі - 144 метры, Якунь - 142 метры, Каўкелі - 127 метраў (гэтае месца самае нізкае на тэрыторыі Іўеўшчыны, а самае высокае месца раёна размешчана ў адзін кіламетр на поўнач ад Трабаў.
Вядомы расійскі географ Пётр Пятровіч Сямёнаў у сваім "Геаграфічна-статыстычным слоўніку" (1863 г., старонка 601), спасылаючыся на гідролага Штукенберга, прыводзіць наступныя дадзеныя: даўжыня Гаўі 80 вёрст (вярста - 500 сажняў, каля 1 км 70 м), шырыня - да 30 сажняў - (сажань - 3 аршыны, аршын - 7 футаў, ці каля 2,13 метра), глыбіня ракі - да 2 сажняў, гэта значыць больш 4 метраў. А што цяпер?
Акрамя лесу сплаўлялі да Нёмана розныя прадукты працы, у тым ліку лён і пяньку (канаплянае валакно), крухмал і паташ (драўляны попел), льняное і канаплянае семя і нават збожжа, а пазней і спірт. Усё гэта стымулявала развіццё эканомікі нашага краю.
Гаўя, як важная сплаўная рака, указваецца ў справаздачы Міністэрства дарог і камунікацый Расіі за 1904 год і ў распараджэнні прэзідэнта Польшчы ад 9 лістапада 1927 года. Усе факты гавораць аб шырокіх гандлёвых і гаспадарча-гістарычных сувязях нашага краю з многімі рэгіёнамі Расійскай імперыі і Заходняй Еўропы. Мы таксама ў гэтым бачым добры эканамічна-сацыяльны стан былой Іўеўшчыны, яе культуры, працавітасці і кемлівасці яе людзей. А яшчэ гэтыя факты гавораць аб тым, што ўзровень вады быў высокім з вялікай колькасцю воднай дзічы і рыбы, нават царскай фарэлі, бо было многа крыніц, раздолле для яе і надзейны падпітак рэк круглы год.
Каля рэк, у іх поймах, што вясной заліваліся вадой, хутка расла духмяная з кветкавым разнатраўем меданосная лекавая трава - жывая прыродная рэкрыяцыя. А таму не выпадкова пазней усё гэта занатаваў у вершы-песні тонкі паэт-лірык Ніл Гілевіч "А я лягу-прылягу…"
Пойма Гаўі даволі шырокая - ад 500 да 800 метраў з двума тэрасамі (ступенчаты від схілаў берагоў), часам слаба вызначанымі. Тэрасы ўказваюць на старажытнасць ракі і яе маруднае паніжэнне - угрызанне ў зямную кару і паніжэнне воднага базісу ў залежнасці ад клімату і тэктанічных зрухаў зямной кары.
Трэцяя рака ў раёне
Цяпер Гаўя вызначаецца малаводнасцю. Яе сярэдні гадавы расход вады ў вусці каля Нёмана складае каля 10 м3 у секунду. Але яна захоўвае статус трэцяй ракі ў раёне пасля Нёмана і Заходняй Бярэзіны. Затое Гаўя стаіць на першым месцы па плошчы водазбору - 1430 квадратных кіламетраў, як і па даўжыні ў межах Іўеўшчыны - 68 км з усіх 100 (32 км у межах Літоўскай Рэспублікі). Гаўя плыве па ўсходняй частцы Лідскай раўніны і на поўдні па Прынёманскай нізіне. А таму яе цячэнне ціхае і павольнае - ламінарнае. Берагі нізкія (правы крыху вышэйшы, часам забалочаныя тарфянікі).
Прытокі Гаўі
Гаўя ў межах Іўеўскага раёна мае значныя прытокі першай ступені: левыя - Клява (назва літоўскае і азначае "клён") з даўжынёй 56 км (часткова ў Ашмянскім раёне каля вёскі Клявіца) і рака Якунька (даўжыня 21 км) з назвай, відаць, ад рыбы акуня; правыя прытокі - Жыжма (82 км) цячэ ў Воранаўскім і Іўеўскім раёнах з сярэднім гадавым расходам вады 3 м3 за секунду (1970 год), а цяпер - менш. Упершыню Жыжма ўпамінаецца ў прывілеі князя Вітаўта (Вітольда) ад 16 лютага 1410 года, а ў Літоўскай Метрыцы ад 18 лістапада 1520 года, дзе нагадваецца турбаніна паміж лідскімі баярамі Станкевічам і Сінковічам з-за сенажацяў па Жыжме.
Вышэй згаданы Пётр Лаўроў, а таксама даследчык нашых мясцін (Віленскай губерніі (1861 год) капітан Генеральнага штаба Расіі Карэва пісалі, што рака Жыжма была сплаўной ад Воранава і Германішак (цяпер Воранаўскі раён) і мела шырыню да пяці сажняў і глыбінамі ад 1-го да 1,5 сажняў, гэта значыць ад двух да трох метраў, з нізкімі забалочанымі берагамі, але пясчаным дном, вельмі звілістая. Пасля меліярацыі Жыжма стала канавай-ручаём амаль без рыбы і мала патрэбнай у гаспадарчай справе. Вось што робіць час і бяздумнае ўмяшанне чалавека не навукоўца, а валюнтарыста, у векавечную сакральную прыроду. Амаль зніклі крыніцы, шматлікія расліны, птушкі.
Другім правым прытокам Гаўі пасля Жыжмы (назва, на маё бачанне, паходзіць ад язычніцкага бога Жыжаля, апякуна агню, з дапамогай якога можна было асушыць балоты); рэчка Апіта (даўжыня 23 км), этымалогія, назва якой мне невядома.
Мяне вельмі здзіўляе тое, што і цяпер трацяцца грошы на ачыстку канаваў на меліярыраваных землях замест будаўніцтва плацін на гэтых канавах для падтрымкі і рэгуляцыі воднага рэжыму акружаючых мясцін і побыту людзей.
Гісторыя,
багатая падзеямі
На берагах Гаўі адбывалася вельмі многа падзей: вясёлых і смутных, узброеных і культурных, мясцовых тубыльцаў і прышлых захопнікаў ва ўсе занатаваныя стагоддзі і ва ўсе поры года. Так, напрыклад, на берагах Гаўі ў сераду 25 чэрвеня 1941 года адборная і поўнага штату каля 15 тысяч байцоў савецкіх войск генерала Галіцкага дала дружны, арганізаваны адпор з усіх відаў зброі ўпершыню ў гісторыі Вялікай Айчыннай вайны наглым тысячам гітлераўскіх салдатаў тытулаванага генерала фон Гота. Яны затрымалі іх на тры дні з вялікімі стратамі для фашыстаў.
А ў ноч на 8 ліпеня 1944 года тысячы коней з конна-механізаванага корпуса савецкага генерал-лейтэнанта Аслікоўскага на левым беразе раскошнай даліны ракі Гаўя пасліся і набіраліся сілы, каб назаўтра прадоўжыць выгнанне лютага ворага.
Жэмласлаў -
прыгожая
жамчужына
Але рака Гаўя стала вядомай на ўсю Еўропу, калі на яе берагах у пасяленні Жэмласлаў (узнікла ў ХVІІ стагоддзі) з'явіліся надзвычай адукаваныя і выхаваныя ўладары тутэйшай зямлі і вельмі ўмелыя гаспадары Умястоўскія, якія земляробства і жывёлагадоўлю вялі на навуковай аснове, прымяняючы новыя дасягненні ў сусветнай навуцы. Узводзіліся прыгожыя і ўтульныя пабудовы як свецкага характару, так і культавыя пабудовы (Суботніцкі касцёл са склепам у падвале, дзе захоўваюцца астанкі некаторых з Умястоўскіх і іх асобныя рэчы). Для сябе і на рынак вырабляліся мэбля, гонта, дошкі, цэгла, мёд, масла, сыр, спірт і г. д.
Маёнтак Жэмласлаў дасягнуў найбольшага росквіту пры Уладзіславе і яго жонцы Яніне, пасля іх вяселля ў 1882 годзе. Знакаміты палац Умястоўскіх як па архітэктуры, так і па абсталяванні, умовах жылля стаў узорным для культуры Еўропы. Усюды панавалі парадак, чысціня і набажэнства, дысцыплінаванасць і сумленнасць у працы, за якую добра плацілі. Наёмныя рабочыя жылі ў прыгожых цагляных дамах, карысталіся прысядзібнымі ўчасткамі зямлі, мелі свае гаспадаркі, карысталіся крэдытамі…У святы ім ладзіліся пачастункі. Была свая школа граматы, гаспадарчых прафесій з навыкамі медыцыны…
Вельмі добра, што зусім нядаўна мясцовая гаспадарка насіла імя Умястоўскіх. Але вызывае смутак, што знакаміты палац Умястоўскіх стаіць асірацелым, не працуе спіртзавод, няма вялікага сада. Рака Гаўя амаль без рыбы, хоць на ёй працуе замест вадзянога млына мясцовая электрастанцыя, пабудаваная яшчэ ў 1954 годзе. Жэмласлаў і Суботнікі сталі малалюднымі з малой колькасцю дзяцей. Успаміны, успаміны…
В. Врублеўскі.
