Значна ўскладняла сацыяльнае і грамадска-палітычнае становішча ў Заходняй Беларусі палітыка ўрада Ю. Пілсудскага адносна “крэсаў усходніх”. Правячыя колы польскай дзяржавы не прызнавалі беларусаў за нацыю, ставілі сваёй мэтай прымусова паланізаваць і асімілязаваць цэлы народ. Вялося наступленне (маштабнае, напорыстае, з выкарыстаннем усёй моцы дзяржаўнага, у тым ліку паліцэйскага, апарату) польскіх уладаў на беларускамоўную адукацыю, культурна-асветніцкую работу, іншыя сферы жыцця беларускай нацыі. У выніку з чатырохсот беларускіх школ, якія існавалі на тэрыторыі Заходняй Беларусі да яе акупацыі Польшчай, пад канец 30-х гадоў не засталося ніводнай. На гэты час каля 35 працэнтаў насельніцтва “крэсаў усходніх” заставалася непісьменным. Выкарыстанне беларускай мовы ў дзяржаўных установах і органах мясцовага самакіравання не дапускалася. Калі ў 1927 годзе ў Заходняй Беларусі легальна выдаваліся 23 беларускія газеты і часопісы, то ў 1932-м іх стала 8, а пад канец 30-х гадоў такіх выданняў амаль не было.
Цяжкі сацыяльны і нацыянальны прыгнёт, палітычнае бяспраўе рабочых і сялян стваралі аб’ектыўныя ўмовы для росту і развіцця нацыянальна-вызваленчай барацьбы. На ўсіх яе этапах дакладна прагледжвалася імкненне працоўных Заходняй Беларусі да ўз’яднання са сваімі братамі ў БССР.
НАРОДНАЯ БАРАЦЬБА
Антыбеларуская палітыка польскіх уладаў выклікала рашучы пратэст. Рабочыя вялі барацьбу пераважна ў форме забастовак. Найбольш значнымі выступленнямі сялян з’явіліся Косаўскае, Асташынскае, Кобрынскае. Шырокую вядомасць атрымалі выступленні нарачанскіх рыбакоў і іншыя. Польскія ўлады, падаўляючы гэтыя выступленні, не спыняліся нават перад прымяненнем узброеных сіл, масавымі арыштамі і турэмным зняволеннем шмат каго з удзельнікаў выступленняў. Сярод турмаў асабліва выдзяляўся Бяроза-Картузскі лагер.
Вялікае значэнне мела падпольная партыйная барацьба. Асабліва дзейнасць створанай у канцы кастрычніка 1923 года Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі. КПЗБ змагалася за звяржэнне капіталістычнага ладу рэвалюцыйным шляхам і ўстанаўленне савецкай улады, канфіскацыю землеўладання памешчыкаў з раздачай яе сялянам. Партыя заклікала да самавызначэння Заходняй Беларусі аж да аддзялення яе ад Польшчы, выступала ў абарону СССР. На пачатак 30-х гадоў КПЗБ мела ў сваім складзе каля 4 тысяч чалавек. На тэрыторыі Заходняй Беларусі існавалі 7 акруговых камітэтаў (Беластоцкі, Брэсцкі, Віленскі, Гродзенскі, Навагрудскі, Пінскі, Слонімска-Баранавіцкі) і 60 раённых камітэтаў КПЗБ.
Будучы нелегальнай і працуючай у падполлі, у строгай канспірацыі, у жорсткіх умовах рэжыму дыктатуры Пілсудскага, КПЗБ узначаліла выступленні рабочых, сялян, беспрацоўных. У пачатку 30-х гадоў пад кіраўніцтвам КПЗБ адбыліся шматлікія забастоўкі на прамысловых прадпрыемствах Беластока, Вільні, Брэста, Гродна, Пінска, Слоніма і іншых гарадоў. Больш чатырох месяцаў працягвалася зімой 1932-1933 гг. забастоўка 7 тысяч рабочых лесапільных заводаў, лесарубаў і возчыкаў у Белавежскай пушчы, якія дамагаліся павышэння заработнай платы, 8-гадзіннага працоўнага дня і г.д. Амаль усе выступленні заканчваліся перамогай.
Аднак гэта не магло здзейсніцца без тых ваенна-палітычных абставінаў, якія склаліся ў Цэнтральнай Еўропе ў сувязі з набліжэннем Другой сусветнай вайны. Сёння існуюць абвінавачванні, што СССР выкарыстаў гэтае ваенна-палітычнае становішча, каб вярнуць Заходнюю Беларусь у зону ўплыву. Па-рознаму можна ўяўляць развіццё падзей, калі б Савецкі Саюз не ўвёў свае войскі ў Заходнюю Беларусь у верасні 1939 года. Несумненна адно: у Еўропе не стала б бяспечней, беларусы засталіся б падзеленымі межамі з вялікай верагоднасцю поўнага знікнення. Таму толькі з пазіцый нацыянальных інтарэсаў трэба вітаць уз’яднанне беларусаў у адну сям’ю.
Глядзіце самі. 1 верасня 1939 года фашысцкая Германія інсцэніравала нападзенне быццам бы польскага падраздзялення на нямецкую радыёстанцыю ў мястэчку Глейвіцы. Так пачалася Другая сусветная вайна. Да сярэдзіны верасня нямецкія войскі разграмілі асноўныя сілы польскай арміі, рэшткі якой бязладна адступалі на ўсход. Урад Польшчы і ваеннае камандаванне не змаглі арганізаваць адпор агрэсару і 17-18 верасня збеглі ў Румынію. Германскія войскі наблізіліся да зямель Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны. Яны захапілі Брэст і Львоў. Заходнебеларускае і заходнеўкраінскае насельніцтва апынулася пад пагрозай фашысцкага нападзення, а іх тэрыторыя магла стаць для Германіі выгадным плацдармам (ваенным) для нападзення на СССР.
У гэтых умовах урад СССР раніцай 17 верасня 1939 года ўручыў польскаму паслу ў Маскве заяву, у якой гаварылася, што польская дзяржава фактычна перастала існаваць, а дагаворы паміж СССР і Польшчай спынілі сваё дзеянне. У гэтай заяве, перададзенай па радыё ў той жа дзень, адзначалася: «В Польше создалось положение, которое требует со стороны советского правительства особых забот в отношении безопасности своего государства. Польша стала удобным полем для всяких случайностей и неожиданностей, которые могут создать угрозу для СССР... Советское правительство считает своей священной обязанностью подать руку помощи своим братьям-украинцам и братьям-белорусам, которые населяют Польшу. Поэтому советское правительство отдало распоряжение Главному командованию Красной Армии дать приказ своим войскам перейти границу и взять под свою защиту жизнь и имущество населения Западной Украины и Западной Белоруссии».
