…Нават у сваім прыватным жыцці людзі раз-пораз пашкадуюць аб нечым страчаным, неапраўдана забытым. Здаецца, нейкая дробязь, а менавіта праз яе губляецца сувязь з нечым манументальным, надзвычай важным. Як хацелася б уваскрэсіць тыя моманты, тыя рэчы, тыя сустрэчы… Ды час прайшоў, згубіліся яны ў лабірынце памяці. Так і з гісторыяй, калі не захоўваць яе, не даражыць кожным імгненнем, кожным расказам, кожным куфрам, знойдзеным праз стагоддзе ў старой нежылой хаціне — усё проста згіне ў небыцці. Як многа могуць расказаць такія знаходкі! Здаецца, проста асабісты ліст, але ў ім – эпоха, гады вайны і ліхалецця, у ім чалавечыя пачуцці і выказванні чалавека-грамадзяніна, у ім – наша мінулае…А без мінулага, як вядома, няма будучыні.
Вялікую дапамогу ў афармленні экспазіцыі яўрэйскай тэматыкі аказала суполка іўеўскіх яўрэеў у Ізраілі і асабіста Тамара Кошчар. І зусім не ў Рым, як казалі ў старажытнасці мудрыя, вядуць усе яе дарогі, калі яна ўзначальвае чарговую групу нашчадкаў тых, хто закатаваны ў Іўі, Шчучыне, Лідзе, Міры, Ваўкавыску і іншых гарадах і мястэчках Беларусі. Дарогі Тамары Кошчар, кіраўніка міжнароднага праекта “Карані”, вядуць у Іўе. У тое месца, дзе пахавана так шмат галінак яе генеалагічнага дрэва, якое па жывому секлі аўтаматнымі чэргамі фашысты ў стоневіцкім лесе…
... Яны, пазбаўленыя каранёў, і не маючыя куды прыехаць, і сапраўды, ехалі на гэтыя самотныя могілкі ў лесе. А зараз…Зараз сапраўдным домам, куды заўжды можна вярнуцца і прывезці с сабой сяброў ці супляменнікаў, з’яўляецца Іўеўскі музей нацыянальных культур. Тут і сустракаюць як дома, як на Беларусі — хлебам-соллю, вышытым рушніком…
Так было і днямі, калі Тамара Кошчар-Барадач прывезла групу грамадзян Ізраіля, нашчадкаў тых, чые прашчуры да той страшнай вайны жылі на тэрыторыі сучаснай Гродзеншчыны.
… На пляцоўцы ля музея сустрэла іх тое, старадаўняе мястэчка. Стаялі дзяўчаты ў яўрэйскіх нацыянальных касцюмах, у татарскіх, стаялі беларускія кабеты з сярпамі ў руках, стаяла на прыступках Гаспадыня горада, жанчына, чыя выява ўпрыгожвае герб і сцяг горада – княгіня Ева, жонка князя Гедыміна… І тыя, што звязваюць мінулае з сучасным – артысты нашага ансамбля “Чабарок”…
Госці пачалі крычаць: “Брава”. “Брава” мы не перастаем гаварыць усе гэтыя гады і работнікам культуры, і супрацоўнікам музея за так чароўна абстаўленыя сустрэчы з гасцямі горада.
Хлеб-соль паднесла разам з дзяўчатамі ў нацыянальным адзенні дырэктар музея Ірына Анатольеўна Халява, а затым запрасіла ізраільцян у музейны пакой, дзе абсталявана яўрэйская выставачная экспазіцыя.
Там – памяць. Там – кнігі (святыя і звычайныя), там посуд, рэчы, там тое, чаго раптам не стала ў нашым горадзе-мястэчку ў маі 1942 года…
Старэйшы навуковы супрацоўнік музея Кацярына Мазалевіч успомніла словы мудрага яўрэя. Самага, бадай што, мудрага, які даўным-даўно сказаў: “Усё пройдзе”, і словы гэтыя выгравіраваў на сваім пярсцёнку. Іўдзейскі цар Саламон, напэўна, гэтыя словы не адносіў да таго, што “ўсё пройдзе” ў маленькіх яўрэйскіх абшчынах назаўжды… Для немаўлятак-дзетак, для старых, маладых…
Кацярына пазнаёміла гасцей крышачку з тэмай, а потым распачала сваю асаблівую “экскурсію” Тамара Барадач. І людзі выціралі слёзы, і сум у яўрэйскіх вачах, якіх лічаць насіцелямі найвялікшай жалобы, стаў яшчэ большым…
Тамара прывезла для музея пяць кніг Торы (год выдання 1910), сярэбраную ўказку для чытання Торы, рэчы з сямейнага побыту яўрэйскіх сем'яў і г.д. Экспазіцыя папоўнілася вялікай колькасцю цікавых экспанатаў.
Гасцей частавалі нацыянальнымі стравамі, якія прыгатавалі самі супрацоўнікі музея: дранікамі, зялёнай цыбуляй, паляндвіцай, беларускім салам, бульбай у лупінах. Наўрад ці сустракалі яны больш смачны і прыгожы, эксклюзіўны “шведскі стол”. Атрымалася вельмі цёплая, незвычайная старонка сустрэчы.
… Людзі, якіх Тамара вядзе шляхамі памяці, - кожны са сваёй гісторыяй, са сваім болем, з жаданнем пабачыць мясціны. дзе жылі бацькі і дзяды.
Прыехала сталая жанчына, маці якой юнай дзяўчынай паехала ў Палесціну ў 1936 годзе. У 1940 годзе яна напісала сваёй маці, што выйшла замуж, нарадзіла двайнятак. А маці напісала ў адказ: “Як жа ты там будзеш адна іх гадаваць у той пустыне, сярод чужых людзей? А я б ім калыханкі спявала…” Праз год той, што хацела спяваць калыханкі маленькім унучкам, не стала, як і ўсёй сям’і ў адным з мястэчкаў на Гродзеншчыне…
… Усё праходзіць. На жаль, часам не ў добрым сэнсе. Аднак, жыве памяць, едуць на агульныя магілы родных людзі, прыходзяць дзеці, моладзь, грамадскасць. Прыходзяць, каб напоўніць свае душы і сэрцы разуменнем таго, што такое не павінна паўтарыцца. А музей нацыянальных культур захоўвае гэтую памяць, звязвае недастаючыя звенні ў адзін ланцужок, імя якому Жыццё, імя якому Памяць, імя якому – Згода і Талерантнасць…
В. ГУЛІДАВА.
Фота С. ЗЯНКЕВІЧА.
