81 год з дня трагедыі ў Стоневічах.
Быў самы разгар вайны – жнівень 1942 года. Нямецкая армія займала ўсё новыя і новыя тэрыторыі Савецкага Саюза. Пакутавала ад гітлераўскага рэжыму і здзекаў акупіраваная Беларусь, цярпеў страшэнныя здзекі вылюдкаў беларускі народ, асабліва яўрэі. У Іўі, у самым цэнтры мястэчка, было створана гета. Адтуль яўрэяў часта ганялі праз татарскую вуліцу (так называлі мясцовыя сучасную Савецкую) ў Масткі чысціць рэчку. Татары хаваліся ў хаты, выглядвалі праз шчылінкі адвешаных фіранак і шапталіся: “Яўрэямі немец расчыняе, а намі мясіць будзе”.
Хата Анацкіх, Валодзі і Волькі, была апошняй ці першай у Мастках, гледзячы, з якога боку падысці, і стаяла бліжэй да рэчкі, чым астатнія. І праз акно, і з надворка было добра відаць, як яўрэі там працавалі, а паліцаі іх вартавалі. Гаспадары стараліся не пападацца ім на вочы, але паліцаі часта заходзілі да іх пажывіцца ці набраць вады. І толькі пад вечар, калі людзей гналі назад, у гета, можна было спакойна ўпраўляцца па гаспадарцы. Звычайна гэта праца заканчвалася, калі ўжо добра сцямнее, і гаспадары клаліся спаць даволі позна.
Аднойчы Рэньку разбудзіў нейкі незвычайна ціхі стук у шыбу. Стукалі неяк вельмі нясмела, нават далікатна.
Дзяўчынка насцярожылася, бо за час вайны ўжо прывыкла да стукаў і партызанаў, і немцаў. Тыя не цырымоніліся: лупілі прыкладам у дзверы або дулі кулаком у шыбу. Але тут раптам пачуўся ціхі голас:
- Валёдзя, Валёдзя, адціні. Гэта я, Мэйер.
Тата ўсхапіўся і выйшаў на двор. Адтуль даносіліся ціхія галасы. Потым вярнуўся і пачаў шаптаць маме (думаў, што дзеці спяць), але Рэнька прытаілася і слухала.
Пыталі дарогу на хутар да Аўгустына.
Хто? - здзівілася мама.
Мэйер... і яшчэ двое. Стаялі воддаль, ля плоту. Не пазнаў хто. Гэта іўеўскія яўрэі.
Што ім там трэба, у таго Аўгустына? — усё не супакойвалася і дзівілася мама.
Ат, спі! Не твая там справа! - ужо сярдзіта адказаў тата.
Мама змоўкла, і ў хаце стала зноў ціха. Рэнька салодка заснула, а раніцай ужо не памятала пра начных гасцей.
Але праз некалькі дзён, ужо позна вечарам, зноў пастукалі. У хаце яшчэ не спалі, і тата хутка адчыніў. У хату ўвайшлі людзі. Цэлая хата людзей! Гэта зноў былі іўеўскія яўрэі і зноў распытвалі дарогу на хутар Дугніва, да Аўгустына. Тут былі ўжо і жанчыны, і маладыя, і хлопчык гадоў шасці. Калі яго маці ўбачыла, што ў хаце ёсць дзеці, Рэнька і яе дзве маленькія сястрычкі Мілачка і Наташка (дзяўчаткі на той час былі яшчэ жывыя), то пачала прасіць маму, каб пакінуць хлопчыка. Але мама рашуча адказала:
Не! Да нас заязджаюць немцы. І ў Іўі, і ў Морыне расклеены лістоўкі, дзе напісана, што будзе за дапамогу яўрэям. Расстраляюць і яго, і ўсіх нас. Дзе вы, хай там будзе і ваша дзіця.
Хлопчык пачаў плакаць і туліцца да мамы:
- Немцы! Я баюся немцаў....
Тата вывеў людзей з хаты, паказаў дарогу, якая ішла каля рэчкі, і яны пайшлі на хутар. Рэнька з мамай яшчэ ўглядаліся праз акно, як неяк надзвычай павольна аддаляліся і хаваліся ў цемры постаці тых людзей. Потым яна чула, як тата ціхенька шаптаў маме: “І што ім трэба ў таго Аўгустына? Усё ідуць і ідуць. Не баіцца во чалавек”.
А зусім хутка ўсіх, хто не змог уцячы з гета, загналі пад Стоневічы і знішчылі. Балюча перажывалі ўсе навакольныя вёскі гэту трагедыю, спачувалі ні ў чым не павінным ахвярам. Самі жылі ў страху і пастаянным хваляванні.
Прайшло, можа, са тры месяцы з таго моманту, калі да Анацкіх заходзілі яўрэі. Гэта быў ужо жнівень. Жыта ў многіх ўжо было зжата і звезена ў гумны. Занятыя доўгай і цяжкай працай, гаспадары забыліся пра яўрэяў, якія да іх заходзілі яшчэ ў маі. У той дзень мама сядзела ля акна, якое выходзіла на Солы – сенажаць перад хутарам Дугніва, і нешта латала ці шыла.
Авой! Валодзя, глянь! - раптам ускрыкнула яна. – Куды ж гэта немцы і паліцаі каля рэчкі бягуць?! Нешта ж унюхалі.
У бок хутара, да Аўгустына, накіроўваюцца. Што ж там такое можа быць? - разгублена разважаў тата.
А літаральна праз некалькі хвілін адтуль паваліў чорны дым і пачуліся стрэлы. Хутка дым ужо перамяшаўся з агнём, а полымя шугала ўсё вышэй і вышэй.
Хутар падпалілі... Гарыць гумно і хата, - здзіўлена сказаў тата. – За што ж так правінаваціўся чалавек, што пазбавіўся і прытулку, і хлеба? А можа, і жывых ужо нікога няма? Ай-яй-яй! Бяда якая!
Усе Масткі і Казлы (так мясцовыя называлі Дындылішкі, бо большасць жыхароў мела каларытнае прозвішча Казёл) дзівіліся, разважалі і губляліся ў няведанні: за што? І чаму?
Пазней стала ўсё вядома і зразумела. У гумне быў зроблены схрон і пракапаны лаз аж да рэчкі. Яўрэі ўпотай ад Аўгустына дамовіліся з яго шваграм Уладакам, заплацілі яму золатам, і мужчыны, што раней уцяклі з гета, у вялікіх пакутах капалі гэта сховішча ў надзеі выжыць ці хаця б захаваць жыццё сваім дзецям. Потым туды прыйшлі і астатнія члены іх сем’яў, каму ўдалося ўцячы з гета. Яўрэі не шкадавалі ні грошай, ні золата. Нішто, ніякія каштоўнасці і багацці не варты жыцця! Адчуваючы пагрозу смерці, аддавалі ўсё, што мелі, што нажывалі гадамі. Седзячы ў гэтым схроне, не бачачы сонца і святла, яны былі пазбаўлены яшчэ і нармальнай ежы. Уладак браў добрую плату, а карміў людзей абыяк. І калі гэтыя няшчасныя ўзбунтаваліся, ён заявіў у паліцыю. Наехала немцаў і іх халуёў і з Іўя, і з Радуні, і з Уселюба (тады каля Збойска быў яшчэ мост). Вылюдкі на хутары ўчынілі страшнае злачынства, якое ніколі не будзе мець апраўдання: спачатку прапанавалі яўрэям выйсці добраахвотна, але няшчасныя ведалі, што іх чакае. Ніхто не выйшаў. Тады вылюдкі падпалілі гумно. Маладыя і дужыя спрабавалі паўзці лазам да рэчкі, а там іх чакалі з вінтоўкамі і аўтаматамі. У гэтай трагедыі не выжыў ніхто. Аўгустынаў хутар стаў яшчэ адной брацкай магілай для іўеўскіх яўрэяў, даў ім адтэрміноўку ад смерці толькі на некалькі месяцаў.
Праз некалькі дзён, калі ўжо перасталі курэць галавешкі –тое, што засталося ад хутара, – тата сабраўся схадзіць паглядзець на папялішча. Мама была занята малымі сястрычкамі, а Рэнька ўчапілася ісці з ім. Тата яе не хацеў браць, але дзяўчынка пачала ныць, плакаць, і ён згадзіўся.
І які жах! Тое, што ўбачыла Рэнька, назаўсёды ўрэзалася ў яе памяць: чорныя галавешкі ад былых будынкаў хутара, спаленае зерне. Шмат зерня, цэлыя кучы, і сярод гэтых абгаркаў бялелі косці няшчасных ахвяр. Дзяўчынка ўспомніла пра людзей, якія заходзілі да іх вечарамі, і таго хлопчыка, якога мама прасіла пакінуць, каб выратаваўся. Ёй стала страшна, яна пачала плакаць, і тата хутчэй павёў дадому. Мама тады з ім сварылася, крычала, што павёў дзіця і яно недзе моцна спалохалася. А вечарам павяла Рэньку да бабкі Насты качаць пярэпалахі, каб, не дай бог, што не здарылася з дзяўчынкай. Бог мілаваў. Рэнька не захварэла, але яна ніяк не магла забыць таго яўрэйскага хлопчыка, якому мама так хацела захаваць жыццё.
А назаўтра тата і іншыя мужчыны з Масткоў і Казлоў пайшлі і пахавалі рэшткі людзей, каб не валяліся. Пазней, ужо ў мірны час, іх перазахавалі ў Стоневічах, у адной магіле, якая стала вечным домам для сваякоў, суседзяў, сяброў – былых жыхароў мястэчка з меладычнай назвай Іўе.
Так быў сцерты назаўсёды з карты хутар Дугніва. Толькі з памяці народнай ніколі не сцерці тую трагедыю, якая адбылася на хутары. Дарога на які стала для некалькіх дзясяткаў людзей дарогай у адзін канец.
Людміла Каралевіч, г. Гродна.
